Opis
IPN Oddział we Wrocławiu; Urząd Miejski Wrocławia, Teatr Polski
Konferencja naukowa
„Artyści a Służba Bezpieczeństwa: aparat bezpieczeństwa wobec środowisk twórczych"
19-20 kwietnia 2007 roku.
Scena Kameralna Teatru Polskiego.
Program:
19 kwietnia 2007
9:30-9:55 Otwarcie
10:00-10:25 Prof. Jacek Łukasiewicz (UWr), Umocowanie twórcy w systemie komunistycznym
10:30-10:55.Konrad Rokicki (OBEP IPN Warszawa), Kształtowanie się opozycji w środowiskach literackich w latach 1956-1968.
11:00-11:25 Prof. Andrzej Zawada (UWr), Pisarz w realiach PRL na przykładzie Jarosława Iwaszkiewicza.
11:25-11:40 Przerwa kawowa
11:45-12:10 dr Ewa Matkowska (UWr), Polscy twórcy w materiałach STASI.
12:15-12:40 Paweł Urbaniak, Środowiska twórcze na Dolnym Śląsku - wprowadzenie
12:45-13:10 dr Robert Klementowski (OBEP IPN Wrocław),Osobowe źródła informacji w rozpracowaniu środowisk literackich we Wrocławiu w latach 70. .
13:15-13:45 Dyskusja
13;45-15:00 Przerwa
15:00-15:25 Prof. Andrzej Chojnowski (UW), Jazz w PRL - bunt czy koegzystencja z systemem?
15:30-15:55 dr Eryk Krasucki (OBEP IPN Szczecin), Fama'77 w perspektywie aparatu bezpieczeństwa.
16:00-16:25 dr Krystyna Samsonowska (OBEP IPN Kraków), ASP w Krakowie w rozpracowaniu aparatu bezpieczeństwa.
16:30-16:55 dr Krzysztof Popiński (AE Wr), Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych oraz
wrocławskie środowisko plastyczne w świetle dokumentacji organów bezpieczeństwa (1967 - 1989).
17:00-18:00 Dyskusja
19:30 Panel dyskusyjny. Prowadzenie Stanisław Bereś: Joanna Siedlecka, Ryszard Krynicki, Antoni Pawlak, Marek Nowakowski.
20 kwietnia 2007
9:00-9:25 Prof. Grzegorz Strauchold (UWr), Rozpracowanie miesięcznika „Odra".
9:30-9:55 Joanna Hryciuk (OBUiAD Wr), Rozpracowanie środowiska skupionego wokół czasopisma „Obecność".
10:00-10:25 dr Sławomir Nowinowski, Leszek Próchniak (OBEP IPN Łódź), Działania Służby Bezpieczeństwa wobec środowiska kwartalnika literackiego PULS.
10:30-10:55 dr Grzegorz Waligóra (OBEP IPN Wrocław), Środowisko literackie a TKN.
11:00-11:15 Przerwa kawowa
11:15-11:40 Grzegorz Braun, Twórcy pod kontrolą
11:45-12:10 Magdalena Filip (OBEP IPN Łódź), Kazimierz Dejmek w raportach SB.
12:15-12:40 dr Sebastian Ligarski (OBEP IPN Wrocław), Kontrola operacyjna festiwali teatralnych na Dolnym Śląsku.
12:45-14:00 Dyskusja
Abstrakty:
Prof. Jacek Łukasiewicz (Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego)
Umocowanie twórcy w systemie komunistycznym
Twórca w systemie komunistycznym w Polsce podlegał trzem współzależnym, lecz różnym, rozmaicie kształtującym się porządkom:
- totalistycznemu systemowi ideologicznemu, obejmującemu wszystkie sfery życia i wymagającego wiary, rozumianej jako „akt angażujący całość osobowości". Ów symboliczny system w swej pełni panował krótko, stanowił jednak ważne doświadczenie polskiej kultury;
- porządkowi instytucji zróżnicowanemu i zarządzającemu twórczością. Należały do niego instytucje kulturalne, będące jednocześnie pracodawcami artystów (teatry, filharmonie, szkoły artystyczne, cyrki itp.) oraz związki twórcze. Została omówiona ich rola, zwrócono uwagę na sieć ich instytucjonalnych zależności. System ten był stabilny, uzależniający materialnie, ale nie do końca spójny, co między innymi wynikało z jego złożonej genezy. Ustalił on się na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych i trwał skutecznie mniej więcej do stanu wojennego, kiedy jako narzędzie sterowania ulegał rozkładowi;
- systemowi instytucji kontroli, z których najważniejszy był Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk. System ten działał od początku do samego końca, upadł ostatecznie w roku 1990.
Wszystkie te porządki były wmontowane w całość systemu, kierowanego przez partię W referacie tym charakteryzuję je oraz ich wpływ na działalność artystyczną w rozmaitych dziedzinach i okresach. Wiele przykładów czerpię z dziedziny najbardziej mi znanej - literatury.
W zakończeniu zarysowana została próba typologii postaw twórców wobec tych trzech porządków, ich rozmaitego „samopoczucia w systemie".
Mgr Konrad Rokicki (OBEP IPN Warszawa)
Kształtowanie się grupy opozycyjnej w środowisku literatów 1956-1966
Schyłek lat pięćdziesiątych i pierwszą połowę lat pięćdziesiątych zwykło się określać zwłaszcza w odniesieniu do biernej, zachowawczej postawy inteligencji - mianem „małej stabilizacji". Jednak określenie to nie wydaje się do końca adekwatne. Okres ten charakteryzuje bowiem powolne wycofywanie się Władysława Gomułki z ustępstw jakie poczynić musiał w Październiku 1956 r. w sferze wolności twórczych. Symbolem otwartego buntu inteligencji wobec takiej polityki pozostanie „List 34" z 1964 r.
Zanim jednak do niego doszło, ekipa Gomułki zdołała zmienić, wybrany jeszcze w 1956 r. na fali przemian październikowych, Zarząd Główny Związku Literatów Polskich, kierowany przez Antoniego Słonimskiego oraz opanować sytuację w redakcjach czasopism literackich. To właśnie likwidacja miesięcznika „Europa" jeszcze w 1957 r. doprowadziła do pierwszego zbiorowego wystąpienia pisarzy z PZPR (grupa „europejczyków", m.in.: Jerzy Andrzejewski, Paweł Hertz, Mieczysław Jastrun, Adam Ważyk), zaś powołanie w 1963 r. w miejsce „Nowej Kultury" i „Przeglądu Kulturalnego" warszawskiej „Kultury" doprowadziło do wrzenia w środowisku literackim.
Od tej pory postulat powołania drugiego periodyku literacko-społecznego, obok żądania złagodzenia czy chociażby zakreślenia ram cenzury, stał się stałym elementem gry z władzą. Związek Literatów Polskich stał się forum krytyki rządu i partii. Istniała nieliczna, ale stosunkowo aktywna grupa literatów (m.in. Słonimski, Paweł Jasienica, Stefan Kisielewski, Jan Nepomucen Miller, Stanisław Cat-Mackiewicz, Jerzy Andrzejewski, Paweł Hertz) stale negujących „polityką kulturalną partii". Co charakterystyczne - grupa ta nie miała zwartego programu, ram organizacyjnych; ludzi tych łączyły raczej własne doświadczenia z cenzurą, niektórych zaś kontakty towarzyskie.
Jeżeli można więc mówić o bierności środowiska literackiego, należy ją odnosić w znacznej mierze do pisarzy-członków PZPR. Podstawowa Organizacja Partyjna ZLP popadła u schyłku lat pięćdziesiątych w całkowity marazm, spowodowany brakiem autorytetu organizacji po doświadczeniach stalinowskich, ale także oczekiwaniami ekipy Gomułki co do ponownego uzależnienia literatury od ideologii. Tylko nieliczni, jak Jerzy Putrament, Wacław Sadkowski, Józef Lenart, Kazimierz Koźniewski starali się bronić partyjnych interesów na forum Związku. Być może świadomość faktycznej słabości organizacji partyjnej literatów, powodowała niechęć kierownictwa partii do jakiejkolwiek dyskusji wokół postulatów formującej się grupy opozycyjnej. Nawet ugodowe kierownictwo ZLP z Jarosławem Iwaszkiewiczem na czele nie mogło od kilku lat doczekać się oficjalnej audiencji u Władysława Gomułki, żeby otwarcie przedstawić problemy nurtujące środowisko.
Ten stan rzeczy doprowadził do zbiorowego protestu w postaci „Listu 34", z żądaniem „zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję". Nagłośnienie tej petycji przez Radio „Wolna Europa" wywołało wściekłość Gomułki. Stało się też formalnym powodem akcji zbierania podpisów pod tzw. kontrlistem („list sześciuset"), podjętej przez POP literatów, która jednak przyniosła jej porażkę, gdyż wielu pisarzy-członków partii odmówiło jego sygnowania. Okazało się, że nieliczna grupa pisarzy niezadowolonych z „polityki kulturalnej partii", cieszy się dosyć dużym poparciem w środowisku literackim. Od tej pory grupa pisarzy-opozycjonistów zaczęła się systematycznie powiększać: w roku 1966 po złożeniu legitymacji partyjnych przez pisarzy solidaryzujących się z prof. Leszkiem Kołakowskim, w roku 1968 po „wydarzeniach marcowych"...
Prof. Andrzej Zawada (Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego)
Pisarz w PRL. Uwagi na marginesach biografii Jarosława Iwaszkiewicza
Jeżeli w roku 2007, który ma inne, niewątpliwie emocjonujące sprawy na głowie, postanawiam wracać do biografii i dzieła Jarosława Iwaszkiewicza, pisarza, który nie żyje od dwudziestu siedmiu lat, to powinienem się z tego wytłumaczyć. Proszę jednak o cierpliwość, ponieważ nie dokonam tego na wstępie mojej wypowiedzi, mając natomiast nadzieję, iż całość spełni to właśnie zadanie. Bowiem Jarosław Iwaszkiewicz, a jego życie bardziej zapewne niż twórczość, postrzegane było i oceniane jako nadzwyczaj, spektakularnie reprezentatywny przykład politycznego uwikłania intelektualisty w rzeczywistość państwa ideologicznego. Przełomowy rok 1980, w którym nastąpiła śmierć pisarza, otworzył możliwość wypowiadania opinii co najmniej zróżnicowanych, reprezentujących oceny oficjalne i nieoficjalne, rzetelne i nierzetelne. Tygodnik „Polityka" napisał na przykład: „Zmarł wielki pisarz, który do ostatka dotrzymywał kroku swemu stuleciu, naszej epoce i który [...] był dla niej autorytetem."
Jeden z najbardziej wojowniczych krytyków literackich był innego zdania: „Estetyzujący a jednocześnie nijaki Iwaszkiewicz [...] okazał się dla komunistów niezwykle cennym nabytkiem."
Natomiast znany pisarz, najpierw krajowy, potem emigracyjny, powiedział o Iwaszkiewiczu po prostu: „Globtrotter, pederasta, dyplomata, smakosz, poeta i pionek".
Dzieło Iwaszkiewicza nadal zachowuje swą czytelniczą żywotność, a jego życiorys nie przestał być przedmiotem uwagi krytyków i badaczy literatury. Dlaczego? Może choć częściowo uda nam się przybliżyć do odpowiedzi na to nie całkiem historyczne pytanie.
Dr Ewa Matkowska (Instytut Germanistyki UWr.)
Polscy pisarze w aktach Stasi
W referacie zostaną przedstawione materiały na temat polskich twórców, będące w zasobach Urzędu Gaucka. Większość materiałów pochodzi z lat osiemdziesiątych. Celem wschodnioniemieckich organów bezpieczeństwa było zapewnienie stabilności NRD po wydarzeniach sierpniowych. Wzmożono pozyskiwanie TW, którzy relacjonowali sytuację w polskich wydawnictwach, w Związku Literatów, na Targach Książki w Warszawie. Organy bezpieczeństwa interesowały się wschodnioniemieckimi pisarzami, mającymi kontakty z Polską, a także pisarzami polskimi, utrzymującymi kontakty z NRD.
Mgr Paweł Urbaniak (Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego)
Środowiska twórcze na Dolnym Śląsku w latach 1945-1989
Celem referatu jest zarysowanie artystycznej mapy Dolnego Śląska w latach 1945-1989, a więc przedstawienie najbardziej aktywnych dolnośląskich środowisk twórczych doby PRL. Autor dokonuje opisu literackiego, teatralnego, muzycznego, plastycznego i filmowego życia Dolnego Śląska. Zarysowuje także prowadzoną działalność wydawniczą: zarówno tą legalną, jak i podziemną oraz przedstawia działalność opozycyjną wybranych przedstawicieli świata dolnośląskiej kultury. Referat jest także próbą zarysowania społeczno-politycznych warunków rozwoju działalności artystycznej i wydawniczej we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku, a jego ambicją jest zaprezentowanie linii rozwoju tej działalności w różnych okresach Polski Ludowej.
Dr Robert Klementowski (Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej we Wrocławiu)
Obserwować i zapobiegać. Osobowe źródła informacji w rozpracowaniu środowisk literackich we Wrocławiu w latach 70.
„Na wpływy dywersyjnych ośrodków propagandy w szczególny sposób narażone są określone środowiska kulturotwórcze, w tym także wrocławskie środowisko literackie [...] W związku z tym operacyjne rozeznanie w ramach prowadzonej sprawy obiektowej zmierzać będzie do ujawnienia osób i grup szczególnie podatnych na negatywne bądź wrogie działanie, planowa i bardziej aktywna kontrola tych osób w ich codziennej działalności, w tym także działalności warsztatowej i zachowanie się podczas spotkań autorskich z czytelnikami, ujawnianie i kontrolowanie kontaktów z ośrodkami, instytucjami i osobami prywatnymi przebywającymi w krajach Zachodnich, a ponadto kontrolowanie styków osób negatywnie działających z ośrodkami literackimi innych regionów kraju, a szczególnie ośrodkiem warszawskim" (fragment z „Wniosku o wszczęcie sprawy obiektowej kryptonim „Twórcy").
Osiąganie celów nakreślonych przed Służbą Bezpieczeństwa nie mogło się powieść bez pomocy uczestników życia literackiego. Jako osobowe źródła informacji dostarczali oni szeregu danych, które służyły w równym stopniu do poznania nastrojów, przygotowywania kombinacji operacyjnych (prowokacji) jak i szantażu przy próbie werbunku. Nieodzowne jest przy tym rozpoznanie personaliów osób kryjących się za pseudonimami, bo tylko tak można określić ich umocowanie w środowisku, stopień subiektywności tworzonych ocen i charakterystyk. Dotyczy to m.in. jednego z najbardziej „płodnych" tajnych współpracowników wrocławskiej SB w pierwszej połowie lat 70-tych o ps. „Kasander", którego tożsamość da się odtworzyć nie tylko z kart ewidencyjnych, ale także na podstawie jego doniesień sporządzanych na zlecenie tajnej policji politycznej.
Prof. Andrzej Chojnowski (Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego)
Jazz w PRL - bunt czy koegzystencja z systemem?
Celem artykułu jest ukazanie społecznego kontekstu funkcjonowania muzyki jazzowej i środowiska jazzmanów w okresie rządów Władysława Gomułki (1956-1970).
W czasach stalinowskich jazz w państwach bloku sowieckiego należał do „owoców zakazanych". Sporadycznie próbowano uzasadnić możliwość wpisania go do porządku kultury socjalistycznej argumentem, że jest muzyką „uciemiężonego ludu amerykańskiego", generalnie jednak w propagandzie komunistycznej dominował wizerunek jazzu jako wykwitu imperialistycznej dekadencji. Do 1956 r. jazz w Polsce funkcjonował w podziemiu, w tym okresie, zwanym „katakumbowych", zrodziła się jego legenda jako muzyki antysystemowego buntu. Taką wykładnię znaczenia jazzu upowszechniała później kultura masowa (w Polsce film Feliksa Falka Był jazz z 1981 roku), a także publicystyka i prace historyków. Publikacje anglosaskie eksponują na przykład rolę, jaką w propagowaniu idei wolności wśród społeczeństw Europy Wschodniej odegrały audycje Willisa Conovera, emitowane na antenie „Głosu Ameryki". Niektórzy autorzy twierdzili nawet, że jazz i rock doprowadziły (metaforycznie) do zburzenia muru berlińskiego.
W Polsce muzyka jazzowa wkroczyła triumfalnie na scenę publiczną sierpniem 1956 roku w trakcie legendarnego festiwalu w Sopocie. Dość szybko jednak straciła ona popularność wśród masowej publiczności, a jednocześnie - choć obroniła swą legalną egzystencję - nie przestała być obiektem krytyki ze strony komunistycznego establishmentu z Władysławem Gomułką na czele. W artykule zastanawiam się, czy o zastrzeżeniach wobec jazzu po październiku 1956 r. decydowały względy ideologiczne czy też inne - na przykład estetyczne.
Jazz miał równocześnie grono swoich entuzjastów, którzy bronili racji jego istnienia. Jakiej argumentacji używano w tym celu, czy środowisko jazzowe adaptowało się do kultury PRL, czy też egzystowało na jej uboczu, czy konieczność liczenia się z realiami politycznymi wpływała na formę jazzowych spektakli? - to następny wątek artykułu.
Atutem porządku komunistycznego w sferze kultury było zmonopolizowanie przez państwo mecenatu nad działalnością artystyczną. Monopol ten umożliwiał sterowanie środowiskami twórczymi, pozyskiwanie ich - za cenę różnych apanaży - do wykonawstwa ideologicznych zadań. Czy władze PRL zamierzały wykorzystać jazz do własnych celów politycznych, czy środowisko jazzowe było skłonne do flirtu z systemem? - to ostatni motyw artykułu.
Dr Eryk Krasucki (Oddziałowej Biuro Edukacji Publicznej IPN w Szczecinie)
Fama'77 w perspektywie aparatu bezpieczeństwa.
Festiwal Artystyczny Młodzieży Akademickiej zwany powszechnie FAMĄ odbywał się w Świnoujściu od 1966 r. Jego formuła miała charakter otwarty - był przeglądem kabaretów studenckich, warsztatami teatralnymi oraz kilkudniowym happeningiem pod gołym niebem. FAMA szybko wpisała się w przestrzeń wakacyjnego życia studenckiego, głównie dzięki swej bogatej ofercie, ale po części pewnie i dlatego, że w kulturze w lipcu nic ciekawszego znaleźć nie było można . Szybko okazało się też, że festiwal daje spore pole do swobodnej wypowiedzi, nierzadko niezgodnej z oczekiwaniami władz. Cezura robiła co mogła, ale nie była w stanie wychwycić wszelkich niuansów pojawiających się w trakcie występów. Do legendy przeszły zwłaszcza kabaretony, z ich bodaj największą gwiazdą - „Salonem Niezależnych"
FAMA 77 była ostatnią odsłoną tzw. pierwszego wcielenia FAMY. W latach następnych, aż do 1983 r., zniknęła ona z mapy artystycznej Polski. Co, z naszego punktu widzenia najciekawsze, FAMA 77, poprzez zachowaną dla tego roku dokumentacją archiwalną, daje dobry wgląd w charakter zainteresowania SB świnoujskim spotkaniem.
Dr Krystyna Samsonowska (Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Krakowie)
Służby bezpieczeństwa PRL wobec Akademii Sztuk Pięknych oraz krakowskiego środowiska plastyków.
Referat podejmuje próbę przedstawienia polityki organów bezpieczeństwa względem krakowskich środowisk artystów plastyków w poszczególnych okresach PRL. Podstawą źródłową stanowią przede wszystkimi materiały służ bezpieczeństwa. Są one jednak bardzo niekompletne, nie zachowały się bowiem tzw. sprawy obiektowe „Plastyk" zakładane dla „zabezpieczenia" środowiska ASP i ZPAP. Zatem konieczne było wykorzystanie innych materiałów takich jak teczki tajnych współpracowników wykorzystywanych do inwigilacji tych środowisk, materiały gromadzone na osoby podejrzewane o wrogi stosunek do PRL. Szczególnie przydatne okazały się sprawy obiektowe, „Filantrop" i „Anarchista" założone celem kontrolowania grupy artystycznej „ Wprost" intensywnie działającej w latach 70-tych, sprawy o kryptonimie „Działacze", która dotyczyła działań Solidarności w kręgach artystów plastyków. Ponadto sporo informacji, choć niekompletnych zawierają akta dotyczące osób inwigilowanych przez SB i UB w różnych okresach PRL.
W referacie, na ile to było możliwe, została podjęta próba ukazania wzajemnych relacji miedzy organami bezpieczeństwa a władzami wojewódzkimi PZPR odnośnie polityki wobec krakowskich środowisk twórczych.
Dr Krzysztof Popiński (Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu)
Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych oraz wrocławskie środowisko plastyczne w świetle dokumentacji organów bezpieczeństwa (1967 - 1989)
Względnie dobry stan zachowania akt spraw obiektowych założonych przez wrocławską SB dla „zabezpieczenia" Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych („Paleta" 1970) oraz wrocławskiego środowiska plastycznego („Paleta II" 1978) pozwala na przedstawienie dość bogatego w treści obrazu obu tych powiązanych ze sobą środowisk oraz zachodzących w nim procesów zmian. Zachowane materiały pochodzą w ogromnej większości z lat 70. i 80.tych, choć w zespole s.o. „Paleta" znalazły się również dokumenty z lat 1967 - 1968. Przedstawiają one genezę, przebieg i reperkusje wydarzeń z okolic marca 1968 r. Znajdujemy tu obok ich opisu również ciekawe charakterystyki środowiska PWSSP, linie ówczesnych podziałów polityczno - światopoglądowych, dowiadujemy się o metodach inwigilacji i roli jaką odgrywała w niej uczelniana organizacja PZPR, antysemickiego oblicza niektórych z działań SB. Dla organów bezpieczeństwa wydarzenia z marca 1968 r. stanowiły ważny punkt odniesienia dla dalszych działań operacyjnych. Sporządzone wtedy charakterystyki i oceny były przywoływane jeszcze w dokumentach w ciągu kolejnej dekady.
W latach 70.tych zainteresowanie SB ówczesną PWSSP i środowiskiem plastycznym Wrocławia narastało. Założenie obiektowych spraw operacyjnych wiązało się w ówczesnych warunkach z chęcią kontroli kontrwywiadowczej wobec instytucji, stowarzyszeń, przedsiębiorstw mających szczególny udział w rozwijających się w dekadzie gierkowskiej kontaktów z krajami kapitalistycznymi. W wypadku PWSSP i środowiska plastycznego dotyczyło to nie tylko samych wyjazdów „do", czy przyjazdów „z" tzw. „kk.", przejawów współpracy z artystami i instytucjami z Zachodu, ale z czasem przerodziło się również w próbę przeciwdziałania „przenikaniu wrogich ustrojowi treści" do działalności artystycznej. Szczególnym rozpracowaniem objęto wówczas, niezależne galerie („Mona Lisa"), nieformalne grupy artystyczne (np. „NET", konceptualistów). Przykładając duże znaczenie do panowania nad strukturami w ogóle, nie zaniedbywano działań operacyjnych mających na celu utrzymania w odpowiednich ryzach wszystkich oficjalnych instytucji (np. muzea, galerie itp.), stowarzyszeń. Szczególnym zainteresowaniem SB cieszył się zwłaszcza ZPAP, nad którym starano się panować stymulując odpowiednie wyniki wyborcze. Zachowane dokumenty zdają się wręcz podważać popularne dziś tezy o szczególnej roli technik operacyjnych, zwłaszcza wykorzystania tajnych współpracowników w pracy Służby Bezpieczeństwa. Oczywiście próbowano je stosować, ale z konieczności chyba tylko jako uzupełnienie (było ich bardzo niewielu, a w samej PWSSP niemal w ogóle). Głównym źródłem informacji okazywały się być właśnie materiały zebrane przez POP w PWSSP i POP przy ZPAP, jak też jawne właściwie kontakty operacyjne i służbowe (rozmowy z rektorami, pracownikami pionu administracyjnego, niektórymi nauczycielami itp.).
W okresie po wydarzeniach sierpnia 1980 r. środowisko PWSSP i plastyków wrocławskich w zdecydowanej większości poparło ruch „Solidarność" wiążąc z nim nadzieję nie tylko na poprawę swojej egzystencji, ale i na odzyskanie pełni swobód i możliwości twórczych. Na uczelni powstały organizacja zakładowa NSZZ „S" oraz jej studencki odpowiednik NZS. Rektora wybrano po raz pierwszy w historii szkoły w sposób demokratyczny. PZPR przeszła do głębokiej defensywy, a „organy" przynajmniej w tym środowisku straciły znaczną część swego rozeznania. Mimo represji wobec środowisk solidarnościowych na uczelni i w ZPAP po 13.12.1981 r. utrzymały wbrew intencji i czynnym staraniom władz „rząd dusz" wśród plastyków wrocławskich.
Prof. dr hab. Grzegorz Strauchold (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego)
Rozpracowanie miesięcznika „Odra"
Referat poświęcony jest wysoce opiniotwórczemu - także przez długi czas w skali ogólnopolskiej - wrocławskiemu środowisku kulturalnemu. Przede wszystkim skupionemu wokół miesięcznika „Odra". To niesztampowe czasopismo grupowało całą plejadę wrocławskich, krajowych, a także okazjonalnie pozapolskich twórców: pisarzy, poetów, plastyków, muzyków etc. Wobec swej potencjalnie dużej mocy oddziaływania na środowiska kulturalne w Polsce „Odra" podlegała kontroli i infiltracji ze strony Służby Bezpieczeństwa.
W treści referatu znajdą się zatem przede wszystkim wątki prób czynionych przez policję polityczną dla omotania pracowników i współpracowników „Odry" w celu wykorzystywania ich dla realizowania dążeń politycznych komunistycznego państwa.
Mgr Joanna Hytrek-Hryciuk (Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN we Wrocławiu)
Rozpracowanie środowiska skupionego wokół czasopisma „Obecność"
Niezależny kwartalnik literacki „Obecność" ukazał się po raz pierwszy na wrocławskim rynku prasy bezdebitowej w 1983 r. Jak zapowiadali jego autorzy miał być niezależny od żadnych ugrupowań i publikować literackie świadectwa epoki". Z pismem współpracowali m. in: J. Broda, J. Degler, E. Szumańska czy R. Bubnicki. Redaktorem naczelnym kwartalnika był L. Herbst.
Działalność Kwartalnika i osoby z nim związane pozostawały w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa. Na podstawie zgromadzonych materiałów funkcjonariusze założyli sprawę operacyjnego rozpracowania o kryptonimie „Grafomani". SOR Grafomani, nie zachował się w zasobach IPN jednak, na podstawie materiałów dotyczących poszczególnych osób związanych z obecnością , możemy podjąć próbę scharakteryzowania działań SB wobec tej grupy literatów.
Dr Sławomir M. Nowinowski, mgr Leszek Próchniak (Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Łodzi)
Działania Służby Bezpieczeństwa wobec środowiska kwartalnika literackiego PULS.
"Puls. Nieregularny kwartalnik literacki" był pismem wydawanym poza cenzurą w Łodzi w latach 1977-1981, a po wprowadzeniu stanu wojennego w Londynie. Redaktorami pierwszego numeru (październik 1977) byli Jacek Bierezin, Tomasz Filipczak, Witold Sułkowski i Tadeusz Walendowski, później w różnych okresach dołączali Leszek Szaruga, Bartosz Pietrzak, Janusz Anderman, Antoni Pawlak. W większości posiedzeń redakcyjnych, z głosem doradczym, brał udział Zdzisław Jaskuła.
Środowisko związane w późniejszym okresie z Pulsem pozostawało w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa już od lat sześćdziesiątych (Jacek Bierezin i Witold Sułkowski stanęli przed obliczem wymiaru sprawiedliwości za przynależność do Ruchu). Od połowy lat siedemdziesiątych, wraz z krystalizowaniem się opozycji politycznej, działania bezpieki przybierały na sile. Stosowano różne formy represji i szykan - usuwanie ze studiów, wielokrotne zatrzymania i przesłuchania, rewizje, zniesławianie, zastraszanie. W domach twórców Pulsu instalowano podsłuchy pokojowe i telefoniczne, kontrolowano systematycznie ich korespondencję, prowadzono dyskretną, a niekiedy jawną, by nie rzec ostentacyjną, obserwację. Przy pomocy środków technicznych i konfidentów starano się dotrzeć do miejsc drukowania Pulsu i rozpoznać drogę jego kolportażu.
Działania podejmowane przez Służbę Bezpieczeństwa nie wpłynęły w znaczący sposób na ograniczenie aktywności redaktorów Pulsu. Do wprowadzenia stanu wojennego ukazało się dwanaście numerów pisma, dopiero trzynasty zaginął w przepastnych archiwach bezpieki. Niemniej wiedza, którą udało się bezpiece zdobyć na temat twórców, drukarzy i kolporterów Pulsu, okazała się przydatna również w okresie późniejszym i była z powodzeniem wykorzystywana do walki z podziemnymi grupami opozycyjnymi.
Dr Grzegorz Waligóra (Oddziałowej Biuro Edukacji Publicznej IPN we Wrocławiu)
Środowisko literackie a TKN.
Towarzystwo Kursów Naukowych utworzono 22 stycznia 1978 r. z inicjatywy środowisk naukowych i twórczych, w celu koordynacji niezależnych od władz działań samokształeniowych. Niezależne dyskusje i wykłady organizowano w prywatnych mieszkaniach, gdzie jako prelegenci występowali predstawiciele świata kultury i nauki. Od samego pozątku TKN zwalczany był przez Służbę Bezpieczeństwa, która wykorzystując metody operacyjne starała się sparaliżować jego działalność.
Grzegorz Braun
Twórcy pod kontrolą
„Twórcy pod kontrolą" - próba systematyki instancji politycznego nadzoru, inspiracji i reglamentacji twórczości w PRL, na wybranych przykładach z życia kulturalnego Wrocławia lat 70. i 80.
Magdalena Filip (Oddziałowej Biuro Edukajci Publicznej IPN w Łodzi)
Kazimierz Dejmek w raportach SB
Referat dotyczy postaci Kazimierza Dejmka. W okresie socrealizmu uważany za współtwórcę nowego, socjalistycznego teatru, zgodnego z wytycznymi nowej doktryny estetycznej PRL, dzięki wyreżyserowanym przez siebie w 1967r. „Dziadom" na deskach Teatru Narodowego uznany został za rewizjonistę i usunięty z szeregów PZPR, przez co znalazł się w orbicie zainteresowań Służb Bezpieczeństwa. Karierę reżysera i dyrektora rozpoczął w Łodzi, we współtworzonym przez siebie Teatrze Nowym, skąd z kolei przeszedł do stołecznego Teatru Narodowego, aby po wypadkach marcowych na krótko zagościć w Teatrze Ateneum. Po czteroletniej pracy w różnych teatrach Europy Zachodniej i Jugosławii, krótko reżyserował w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Powrócił do łódzkiego Teatru Nowego w 1975r., następnie w 1981r. objął stanowisko dyrektora Teatru Polskiego w Warszawie. Główne problemy, które zostaną poruszone w referacie, dotyczą przebiegu inwigilacji reżysera w poszczególnych etapach jego twórczości, a w szczególności: zakresu obserwacji (praca artystyczna i działalność polityczna) oraz zastosowanych metod pracy operacyjnej. Podjęta zostanie również próba stworzenia obrazu Dejmka jako reżysera i dyrektora w świetle akt bezpieki, portretu psychologicznego wyłaniającego się z meldunków i doniesień służbowych, a także jego relacji ze środowiskiem teatralnym Łodzi i Warszawy.
Dr Sebastian Ligarski (Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN we Wrocławiu)
Kontrola operacyjna festiwali teatralnych na Dolnym Śląsku.
Głównymi zadaniami Departamentu III MSW i jego terenowych odpowiedników (Wydziały III SB KW MO) było „ujawnianie, rozpracowywanie i wyjaśnianie zagrożeń w zagadnieniach i środowiskach oraz ochrona obiektów wytypowanych do operacyjnego zainteresowania" tego pionu aparatu bezpieczeństwa. Teatrami i środowiskiem artystycznym w latach 60 i 70 XX wieku zajmowała się Grupa IV Wydziału III SB KW MO we Wrocławiu. To głównie funkcjonariusze tego pionu oraz ich osobowe źródła informacji sprawowały nadzór i kontrolę nad odbywającymi się od 1967 r. we Wrocławiu Międzynarodowym Festiwalem Festiwali Teatrów Studenckich (potem Międzynarodowy Festiwal Teatru Otwartego), który spełniał rolę jednego z najważniejszych wydarzeń teatralnych w kraju. Zachowane teczki obiektowe (krypt. „Rytm" oraz „Występ") pozwalają prześledzić działania aparatu bezpieczeństwa oraz wskazać, co najbardziej interesowało funkcjonariuszy SB podczas tych spotkań teatralnych. Warto również wskazać, czy to sami członkowie tego wydziału SB dokonywali analiz zaobserwowanych zjawisk artystycznych, czy tę rolę spełniali tajni współpracownicy SB pochodzący ze środowiska literackiego i teatralnego.
Biogramy:
Jacek Petelenz-Łukasiewicz, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, eseista, krytyk literacki, poeta, filolog,. Członek redakcji „Wrocławskiego Tygodnika Katolickiego" (1953-1956), publikował w „Więzi", „Współczesności", „Tygodniku Powszechnym", „Twórczości", „Odrze". Członek Związku Literatów Polskich, PEN-Clubu, od 1989 roku Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Debiut poetycki w 1952 roku, autor m.in. zbiorów esejów i szkiców „Szmaciarze i bohaterowie" (1963), „Zagłoba w piekle" (1964), „Mieczysława Jastruna spotkania w czasie" (1982), „Mickiewicz" (1996), prac edytorskich dotyczących twórczości S.J. Leca, S. Grochowiaka.
Konrad Rokicki, historyk, pracownik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, zajmuje się oddziaływaniem Służby Bezpieczeństwa na środowiska twórcze i naukowe w latach 1956-1968. Autor m. in. publikacji: Literaci a partia 1944-1968 [w:] PRL. Trwanie a zmiana, Warszawa 2003; Aparatu obraz własny. Analiza wykresów porównawczych dotyczących kadry aparatu bezpieczeństwa publicznego 1944-1955 [w:] „Zwyczajny" resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-1956, Warszawa 2005; Sprawa „Listu 34" w materiałach MSW, „Polska 1944/45-1989. Studia i materiały, t. 7, Warszawa 2006.
Andrzej Zawada, profesor zwyczajny, dyrektor Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego. Krytyk literacki, eseista, poeta, tłumacz, specjalista w zakresie historii literatury polskiej XX wieku i współczesnej, historii i kultury Dolnego Śląska. Wykładowca na uniwersytetach w Finlandii, Holandii, Szwecji, czechach, Bułgarii i Niemczech. Członek szeregu instytucji naukowych, m.in. Komitetu Nauk o Literaturze PAN, Komisji Nauk Filologicznych wrocławskiego Oddziału PAN, PEN-Clubu, Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Publikował i publikuje w szeregu wydawnictwach (m.in. „Twórczość". „Odra", „Tygodnik Powszechny", „Gazeta Wyborcza", nowojorski „Nowy Dziennik"). Autor m.in. książek „Gra w ludowe" (1983), „Jarosław Iwaszkiewicz" (1994), „Miłosz" (1996), „Mit czy świadectwo? Szkice literackie" (2000), „Dolny Śląsk, ziemia spotkania" (2002).
Ewa Matkowska, doktor nauk humanistycznych, germanistka, , ukończyła Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium, pracownik naukowy Instytutu Germanistyki Uniwersytetu Wrocławskiego. Zajmuje się badaniem działalności STASI wobec środowisk twórczych NRD, RFN i Polski. Autorka książki „System. Obywatel NRD pod nadzorem tajnych służb", Kraków 2003.
Paweł Urbaniak, doktorant w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego. Zajmuje się historią literatury polskiej po 1989 roku, socjologią kultury i mediów. Przygotowuje rozprawę dotyczącą życia literackiego Wrocławia w okresie PRL-u. Publikował w „Twórczości", „Odrze", „Nowych Książkach", „Odrze", „Toposie".
Robert Klementowski, historyk i historyk literatury, doktor nauk humanistycznych, kierownik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Autor publikacji związanych z historią literatury polskiej (Modelowe boksowanie ze światem, Toruń 2003) oraz najnowszą historią Polski (Urząd Bezpieczeństwa w powiecie Lwówek Śląski 1945-1956, Wrocław 2006)
Andrzej Chojnowski, profesor, historyk, pracownik naukowy Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Kierownik Zakładu Historii XX w. IH UW, członek Rady Naukowej IH UW, członek Rady Wydziału Historycznego UW. Zainteresowania badawcze: historia Polski i powszechna XX w. Najważniejsze publikacje: Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921-1939, Wrocław 1979; Piłsudczycy u władzy. Dzieje Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, Wrocław 1986; Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, Wrocław 1992, (współautorstwo i współredakcja); Ukraina, Warszawa 1997; Izrael, Warszawa 2001, 2003 (współautorstwo z Jerzym Tomaszewskim)
Eryk Krasucki, doktor nauk humanistycznych, historyk, pracownik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych IPN w Szczecinie. Zainteresowania: zagadnienia polskiej kultury powojennej ze szczególnym uwzględnieniem relacji na styku władza - twórcy, propaganda komunistyczna w jej różnorodnych przejawach (od źródeł pisanych po ikonograficzne), powojenna historia powiatu drawskiego. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych i popularnonaukowych.
Krystyna Samsonowska, doktor nauk humanistycznych, historyk, pracownik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych IPN w Krakowie. Zajmuje się historią kultury i oświaty XIX i XX w., historią Polski XX w., historią Żydów w XX w. Autorka książki: Wyznaniowe Gminy Żydowskie i ich społeczności w woj. krakowskim w latach 1918-1939. Z problematyki religijnej, społecznej, politycznej i kulturalno-oświatowej, Kraków 2003.
Krzysztof Popiński, doktor nauk humanistycznych, historyk, pracownik Katedry Historii Gospodarczej Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Autor m.in. Drogi śmierci: ewakuacja więzień sowieckich z Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej w czerwcu i lipcu 1941, Warszawa 1995
Borussia, Lusatia, Marcomania...: świat burszów, piwiarń i pojedynków : studenci Uniwersytetu Wrocławskiego 1871-1921, Wrocław 2002 oraz szeregu publikacji dotyczących historii Dolnego Śląska.
Grzegorz Strauchold, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, historyk, wicedyrektor Instytutu Historycznego we Wrocławiu, kierownik Zakładu Historii Najnowszej. Zajmuje się badaniami nad dziejami ludności rodzimej w Polsce oraz problematyką ziem zachodnich i północnych po 1945 r. Autor książek m.in. Autochtoni polscy, niemieccy czy...Od nacjonalizmu do komunizmu (1945-1949), Toruń 2001; Myśl zachodnia i jej realizacja w Polsce Ludowej w latach 1945-1957, Toruń 2003 oraz Wrocław. Okazjonalna stolica Polski 1945-1989, Wrocław 2004.
Sławomir Nowinowski, doktor nauk humanistycznych, historyk, naczelnik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi. Zajmuje się historią najnowszą. Autor książki: Konstatacje i nadzieje. Dyplomacja czechosłowacka wobec kwestii bezpieczeństwa zbiorowego w Europie (1919-1925), Toruń 2006.
Leszek Próchniak, historyk, pracownik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej w Łodzi. Zajmuje się dziejami opozycji politycznej w regionie łódzkim oraz problematyką kolektywizacji rolnictwa w latach 1948-1956. Autor książki Kolektywizacja rolnictwa w regionie łódzkim, Łódź 2003.
Grzegorz Waligóra, doktor nauk humanistycznych, historyk, zajmuje się dziejami opozycji demokratycznej w PRL. Autor książek: Ruch Wolnych Demokratów 1975-1980. Wybór źródeł, Kraków 2003; Dokumenty uczestników Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela w Polsce 1977-1981, Kraków 2006. Ruch Obrońców Praw Człowieka i Obywatela, Warszawa 2006.
Grzegorz Braun, reżyser, absolwent wrocławskiej polonistyki, autor m.in. kilkunastu filmów dokumentalnych z najnowszej historii, np.: „Droga do skrzyżowania" (o udziale Ludowego Wojska Polskiego w inwazji Czechosłowacji 1968), „Wielka ucieczka cenzora" (o Tomaszu Strzyżewskim i „Czarnej księdze cenzury PRL"), „Plusy dodatnie, plusy ujemne" (o sprawie TW „Bolek").
Magdalena Filip, historyk, pracownik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej IPN w Łodzi. Zainteresowania badawcze oscylują wokół stosunków środowisk twórczych z władzami PRL oraz nielegalnych organizacji młodzieżowych regionu łódzkiego.
Sebastian Ligarski, doktor nauk humanistycznych, historyk, pracownik Referatu Badań Naukowych i Zbiorów Bibliotecznych Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Autor monografii Łagiewnik (Łagiewniki: zarys historii, Wrocław 2006) oraz kilkudziesięciu artykułów naukowych i popularnonaukowych. Specjalizuje się w historii najnowszej: badania nad działalnością aparatu bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku oraz życiem codziennym na Śląsku. Przygotowuje do wydania książkę: W zwierciadle ogłoszeń drobnych: życie codzienne na Śląsku 1945-1949 oraz wybór źródeł dotyczących sprawy tzw. lubińskich bombiarzy.